1880

Ivar Mortenson

Eg hev aldri voret so forundrad som den gongen då eg las Ivar Mortensons «forklaring» i «Morgenbladet». Eg skulde då kjenna den guten nokot so nær; men dette han der skreiv, var so reint ulikt alt det, eg hellest visste um han, at eg vilde ikkje skriva eit ord um det, fyrr eg fekk vita um han verkeleg sjølv vedkjende seg det. Alle hans venner syntest det same. Dei stod  reint som handfallne og såg på kvarandre, — forstod ikkje det grand. Hadde Ivar Mortenson fengjet ei ny sjæl med det same han fekk ei ny kufte? Hadde eksisen og den militære ånd skapat guten reint um?

No, etter det han hev skrivet i «Fedrh.» sist, kjenner eg han att. Han er den same som han hev voret, upraktisk, godtruen, stundom tankelaus, i praktiske spursmål likesæl og uvyrden, full av underlege og stundom reint bakvende påfund. Det er væl nokot natur, men det meste er ungdom. Skulde nokon høyra eit slikt påfund som å setja seg til å skildra seg sjølv etter andre folks synsmåtar, når det just galdt å skildra seg sjølv som ein var, elder rettare sagt; når det berre galdt å setja fram so greidt og endefram som mogleg det, ein hadde gjort, og grunnarne til at ein hadde gjort det? — Men det liknar Ivar Mortenson å finna på slikt.

Det er den unge studenten, som aldri fyrr hev voret ute i slikt ålvor, — som hev teket all ting i livet mest som ein leik, og «som det kunde høva;» no kjem han uti nokot, som ikkje læt seg taka på den måten. Han vert reint fortryllt. Han hev aldri tenkt seg inn i slike tilfelle; han veit ikkje det grand um, korleids han skal greida seg gjenom sovoret; det er alt nokot reint nytt, framandt og urimelegt. So gjeng han og grublar på dette, til han ikkje veit korkje ut elder inn, og so finn han ein måte å gjera det på, som er — plent den bakvendaste av alle.

Når Ivar Mortenson tek pennen og skal skriva, so vil det altid blanda seg leik og dikting inn i det han skriv; han hev vant seg til å lata seg driva med av allslags innfall. Dette kan vera bra nok, nor ein skriv «causeri-artiklar» i eit blad; men det kann koma fælande ille med, når ein sit aleine i ein arrest og skal skriva ei forklaring for ein krigsrett — og so ein berre hev ein formiddag å gjera på. Det kunde henda den beste, at han i eit slikt tilfelle kom til å skriva tull; men for Ivar Mortenson var det mest uråd annat enn at han måtte koma til å fara burt i vilska. Me skal ikkje gjera oss «vigtige» yver dette. Tenk deg, lesar, at du var 22 år, ukjend med livet og iser med log og rett, men allermest ukjend med militærlivet og med militær «log og rett», du brådstupar uppi nokot, som du sjølv ikkje forstend, — trur, du hev gjort ein god gjerning, men vert sett fast som ein brotsmann —; hev ingen å samråda deg med, som forstend deg; alt det du høyrer gjeng heile ditt vit imot; sjølve retten synest deg so yver all forstand, at du likso godt kann tru han vil døma deg av med livet som at han vil døma deg fri: so sit du der åleine i ein arrest og skal skriva ei «forklaring» ... eg vågar du vil skriva slik, at når du sidan kjem ut og fær sjå det att, so vil du ikkje forstå det sjølv. Du vil, dersom du ikkje er særleg godt kjend i rettsvæsen og slikt, mest altid koma til å skriva uklokt og bakvendt. Det «rettvende» og naturlege, det, som skulde liggja nærast for hånd, det vil i slike tilfelle vera det som du sist kjem på.

At Ivar Mortenson skreiv som han skreiv, kann eg altso so godt forstå, — helst når det var han, med hans serlege natur og hans måte å taka verdi på. Det, som ein kunde undrast meir på, var, at han ikkje reiv stykket sitt sundt, når han såg, at det ikkje dugde. Men med den underlege og flokutte forsvarsplanen, han hadde lagt, kann det vera rimelegt nok, at han tottest trengja «consept» til den talen, han vilde halda for retten, Han kom væl ikkje på det helder, at dei kunde vilja taka papiret ifrå han. Og allerminst tenkte han væl at dei vilde bruka det på den måten dei gjorde, når dei visste, at det var eit privat papir, som han ikkje hadde tenkt å leggja fram i retten.

Ivar Mortenson er av dei, som ein segjer er «altfor ærlege;» han trur folk for godt. Det vil ein av stykket hans i «Fedrh.» sjå hev voret ulukka hans frå fyrst til sist. Og då han tilslutt såg, at folk nok ikkje var som han hadde tenkt — iallfall ikkje dei militære —, so forstod han dei ikkje lenger; han kunde ikkje tala meir med dei, og so gav han seg yver og leet dei gjera som dei vilde. Han totte han stod både verjelaus og rådlaus, når han ikkje forstod sine folk og ikkje kunde få dei til å forstå seg helder.

Det var ille at det gjekk so; men det er likevæl betre, enn um det hadde voret so som det såg ut til av Mgbl. at Mortenson hadde gjevet upp seg sjølv. No, då alt for hans vedkomande er upplyst og uppklarat, vil han som fyrr hava full vyrdnad og medhug hjå alle, og ingen vil lenger mistyda åtferdi hans.

Eg skulde ynskt, at Mortenson med det same hadde upplyst ymse ting av det som vedkjem motparten og. Væl ser me sumt av stykket hans, som for alle kunnige folk vil sjå forunderlegt ut. Ein domar som talar um «ørefikar» til ein, som er under forhøyr, er soleids ein so underleg ting, at ein kan spyrja, um han høyrer heime i eit logskipat samfund. Og heile den måten, som forhøyret synest vera ført på — endå Mortenson mest ingenting segjer um det — tek seg ikkje mykje hugleg ut. Men det er andre ting, som ein kunde ynskja upplyste. Det gjeng ymse fråsegner her inne um desse greidune. Sume segjer at Mortenson hev havt det betre i fængslet enn loglegt; andre segjer han hev havt det verre, og serleg at det romet han sat i, tvertimot logi var halv-myrkt. Dette siste segjer dei fleste. Dessutan skulde det vera fælt godt, um ein kunde få full upplysning um den flot-(matfeitt-)greida. For um den vert det sagt meir enn eg her vil fortelja. Det skulde t.d. vera godt å vita:

1) Kor mange mann det vart kokat mat til um dagen der på Gråtenmoen;

2) Kor mange vogner bataljonen brukad um dagen.

— for det tek seg so merkjeleg rart ut, at ein skulde bruka upp flotet åt ein heilt bataljon til vognsmurning. Men — når Ivar Mortenson hev tagt um det, so fær ein væl finna seg i å ikkje vita annat um det enn det, som gjetordet fortel, — alt um det ikkje er det beste.

— Dei militære herrar trur, at det er best for disciplinen, at alle ting um dei fyresette verd neddøyvde, so dei ikkje kjem upp i fullt dagsljos. Men andre trur, at ingenting er verre for disciplinen enn just alle desse sogur og forteljingar, som gjeng so løynlegt millom folk og vert trudde, utan at utoritetarne gjer nokot for å få dei upplyste og syndarane refste.

G.

Fedraheimen 27. november 1880

Sjå også:

[Ivar Mortenson:] Gråtenmoen

[Ivar Mortenson:] Frå Gråtenmoen

Det gjeng lystigt til

På Gråtenmoen

Morgenbladet

Ivar Mortenson: Etterskrift um Gråtenmo-greida [i]

Ivar Mortenson: Etterskrift um Gråtenmo-greida [ii]