1879:

Frå Telemark [ii]

Kvendi hev haldet på klæi sine, fyr di dei likar dei, og kararne hev kastat mykje av det  gamle, fyr di dei totte det ulikleg, det er plent som det skal vera. Du veit no alltid motarne frå byen hev gjort nokot her au til å avskipa det gamle, ingen kann ganga reint fri fyr dei. Men no er dei so mykje vitugare att, at dei tek upp igjen det gamle, når dei tykkjer dei hev faret for langt. Soleids er det mane no her i Laardal, som hev teket til med tæsurne att, endå dei var mest reint avlagde: dei tykkjer dei er so ode og lette å ganga med. Og eg veit av dei au, som fær gjort seg knebuksur etter det gamle, og det held eg med dei i, for dei er då visst både finare og hendigare enn desse langbuksurne; — men vidbukse, det vilde eg ikkje hava på min kropp, um eg fekk gull.

No sylvknapparne: det er mange som spretter utor trøya og sender dei av åt støypeskeidi; dei tykkjer væl dei er for drustelege å sjå til. Men det skulle dei aldri gjera; for skal ein sjå på prydnaden, so er aldri nokot prydelegare hell sylvet, det er so skirt og reint; og skal ein sjå på nytten, so kann du ikkje få deg sterkare knappar hell sylvknappar; er heiltupp uslitelege; hev du eingong rådt deg til slike, so kann du hava dei i all di tid, og du kann endå gjeva dei til sonen din, so han au kann bruka dei, so lenge han liver.

Ja eg veit ikkje eg, men eg trykkjer det var høvelegt plagg, sidkufta au, eg. Eit var ho då visst god fyr; for vilde du kji plent sjå ut som ein gris då, so måtte du passa på å halda deg blank og rein. — Eg er ikkje so gamal eg minnest dei gjekk med kufta, men eg såg ho på

k o n g e s t a s e n  v e d  T r i s æ b r y g g j a.

No er det so fullt av fremmindfolk her, som det jamt plagar vera um sumaren. På alle vegjer yrer det av dei, so du mest ikkje kan sleppa fram; på heiarne møter du heile fylgje av både «fantar og fentur», og fyrst veeret er blenkjande, fyk dei uppå dei høgste nutarne, og du ser dei som fuglar mot himmelsyni. Nedpå Trisæ hev lagt seg ned ein flokk so stor at —, og snart aukar ’n og snart minkar ’n, so det tykkjest ingen ende ta.

So var det ein dag; det var endå så varmt eit vere; so sat eg uppi nuten eg; det er so stupande bratt der, so ein ser beint nedi Trisætunet; so tottest eg moro glosa på dei fremminde; eg glodde og glodde, men aldri var det eit fremmindt menneske å sjå, korkje fant hell fente; men tunet var fullt av bondeklædde folk, som det var gjildaste gjestebodslag, og dei stelte med so mykje blomar og ein krans so lang, at han rokk radt ifrå Bandak og uppi garden; og der sveiv dei og stukad og sullad, so dei heiltupp var ei syn. Det var furur, tenkte eg, hori heve då fentunne blivi av, og so drog eg meg nedåt og spurde ei gamal kjering, hossi då dette var lagat. «Jau,» svara ho, «dei gjere stas fe kongjen og prinsen, skaa koma her idag, og då hev dei funne på å klæ seg som brufygje etter gamaldags skjikk, dei vi syne seg fe kongjen, du. Hev dei ikkje fare i samfelde 8 dagar, du, og bore sylv og stas heim frå adde bygdar her er på lang lei.» Eg hadde voret på heide og slegjet eg, so eg ingenting visste um det. Men no er eg so gamall som alle haugar, og so mangt eit gjestebod hev eg voret med, men aldri hev Bjug set slik kallegeheit med stas og drust i sine livedagar. Der var sylv, kar, fyr mange hundrar dalar. Syljur brusad i bringa både med lauvverk og bolur og ringar og lekkjur og malir så gilde, det var eit syn. Og bruri skulde vere med «la,» so utbudd med sylgjur og ringar og blekkjur og bond, at det glimad og glodde som gull. Hu, det var kallege drambedrysjur; eg tottest mest siga i jordi. Og so brudgomen, plent som gamalt, fin kvit jakke og raud vest og so vidbukse og sprotabelte kring livet og tvislire, som hekk nedpå knei i eit lekkehengje. Jau, det var drust kar. Og so kjøkemeistaren då, foor og sveiv og svintat og svantad han med ei diger sylvkonne i håndi. «Men hossi kann då dette vera laga, at byens kvende heve hug te skjipe seg soso då,» sagde ei kjering. «Jau,» svarad eg, «femina est varium et mutabile, aldri veit ho hot ho skal hava på seg, for at ho skal fin nok blive, men telemarksdragti likar dei; dei tykkjer dei vert so mykje vænare i den, du; dæ hev eg set fyr, for er dæ ikkje heiltupp ljotingar, so vert dei væne, når dei fær den på seg, og hev dei nokot finleik fyrr, so tykkjest dei då verta so væne, at dæ aldri finnst lag på dæ.» «Men aldri bli dei so faktegreie likvæl som ei høveleg bondegjente.» «Nei dæ var væl dæ,» svarad eg, «når du ser dei sitje, og du skoar dei framante, då tykkjest dei vera meir andlitsvene og skirleitte hell dei hine; det pryder so, dette sylvet og den kvite skjurta; men fyrst du ser dei bakante hell dei reiser seg og lear nokolite på seg, då ser du fyrst, hossi dei retteleg er laga, sume so krylryggja og mjåherda, at dæ er ein spegill; og soleis som dei gjenge, du, er det lag på dæ? Småtrippar og vri seg og skjeiver iveg, so dæ ikkje er likt mæ nokon ting, Og dei, som frå dei er småe vert so godt upplærde både hossi dei skal gange og stande og i all ting, — hu nei, dei når ikkje fjøllgjentune likvæl i greileik; for

                  fyrst vene gjentur svinga på seg,
                  det er vent og laglege, hoss dei fær.»

Å eg som trudde, at det var berre dei laglege klædi som gjorde fjøllkvendi so vene og faktegreide; men no ser eg det, at det kann ikkje vera i klædi skoret, men det må vera i kjøtet boret; for det er so mykje laglegare skapnad på dei. Men eg trur aldri, det er synd å klæ seg so lagleg og vent, som ein kann, som telekvendi brukar; då trudde eg, det var meir synd som byfolket å snøra seg so inn og vanskapa seg, so dei kann ikkje bruka anten armar hell bein. Men meiner du dei tek til vitet. Nei aldri i verden, utan nettopp so til moro. Men no tok dei te huva ned ved stråndi; no kjem han visst, kongen, uti fjorden; jau, no radar dei seg til og skrid nedetter, og det var ei frid ferd. Bjug etter; han let seg ikkje forsøma. Best som skipet legg innåt bryggja, kjem fylgjet, spilemannen fyre; han spilar brureslåtten berre so det ljomar.

Kongen og prinsen stend på dekket, so forgløste, dei veit ikkje, kvat dei skal tru. Men med det same spring dei til lands. So ruggar kjøkemeistaren fram, berre so det skranglar i sylvspente sko, ålvorsam som ein prest, kruset hev han i håndi. «Du ska vera vælkomen kongje,» segjer han. «Her trefte dæ so te, me nettupp va i bryllaupslag her uppå garen, du ser. No visste me væl, at me kunna ’kje vente at kongjen ville gjera brufolkji den æra å vera mæ konn i lagje; derte va honoms ti for korte. Men hev han no hug, so skaa han då visst smaka på øle, dæ æ deg væl unnt.» Dermed rette han kruset til kongjen, og han drakk, ja rektig dugleg au drakk han; for ølet var både godt og sterkt, so han hadde væl knapt kjennt slikt øl han, endå han var konge; og slik ein ven lit det hadde! å ja, det var no lagat til bryllaupsøl au, for ølet var komet rakt frå Hægtveit, og då veit du det var ikkje undrandes, det var godt. «Mange takk fyr godt øl,» sagde kongen, vilde fli kruset frå seg; — «å drikk, kongje, æ du tyst’e» sagde hin; «dæ æ væl simpelt øl, me brukar uppi fjøllbygdanne, veit eg»; ja, han drakk att. «Du tar aldri forivast, berre drikk,» sae kjømeistaren. Nei, då vilde han ikkje hava meir, sae kongen. «Men her hev eg med meg son min au,» sae han. «Dæ va ein go-liande å vene kare,» og so baud han honom øl au. «Er det du, som er brudgom då,» spurde kongen. «Alli hev eg vore gift, og alli bli eg dæ hell; eg bli for gamall, ser du,» sae han. «Men her stend både brur og brugom; dei ville ne å helsa på kongjen; å ho heve la på hovue; å der stend både brusveinar å brukjeringar»; so peikad han på dei; dei sto i Ra. So gjekk dei burtåt dei, både kongen og prinsen, og rødde med dei, og kjøkemeistaren skjenkte vidare på alle kongens menn, som der var, alle prydde me gull og stjernur, og dei drakk både ei og tvo vendur. «Dæ må vera næm haus på den karen,» segjer Olva Straandi ved meg, «me’ han talar same målet han som me; men de gjer han væl ikkje allstøtt, veit eg,» sae han. «Å ja, han må væl dæ, han som er kongje,» sae eg, «tale måle te folkje sitt; men dæ er no ikkje so heiltupp plent likvæl, høyrer eg.» For då hadde kongen gjenget burt te bruri, og der hadde han fenget nokre fine kvite utsauma vottar av henne; «han kunna trengje dei, når han silli ivi fjølle,» sae ho, «dæ kunna blive kalt der,» sae ho, og «sjav hadde ho spita dei,» sae ho. (Du veit dei hadde lært seg til nokre røur på målet alle saman.) Jau, kongen tok imot han og nevetakkad, som det sømde seg. So fekk prinsen au eit par; so visste han ikkje plent, koss han skulde stella seg, han som ikkje var vand med skikarne, veit du. «Du fær skaka labb med ho,» sae kongen. No veit du, det vart til moro fyr folk, dette ordet; for her brukar dei alli den talemåten «skaka labb»; dei segjer berre beint fram «gjeva håndi». Men det held eg fyr eit godt merkje, at den norske kongen freistar på å tala det norske målet. So tok dei til krulla seg kring kjøkemeistaren, nokre av stormennerne; dei totte moro glosa på buksurne hans, og det var ikkje under, for det var knebukse, gjord av semskat skinn og so utspanad og blank og ven at det heiltupp glimad av ho. «Å de kan nok glose,» sae han, «ho hev a set folk fyrre, buksa, for so sannt som segni segjer, so æ ho hundrad og tjuge år gamal, og endå like heil og sterke, og alli vilde eg byte, om de bau meg både 2 og 3 av dikons buksur, endå dæ æ kji anten gull hell raue rosur på.» — «Dei æ bisnefuse, folk,» skaut brudgomen inn; då lo kongen so godt, for han totte moro i det ordet «bisnefus». «Hori æ du ifrå då?» spurde kongen kjømeistaren. «Å eg æ ovante Møstråndi eg, langt uppi fjøllbygdanne; men der heve væl alli kongjen vore.» Nei det hadde han då ikkje. «Eg va skulemeistare, ser du, som væl kongjen veit; men so kom eg kji av med denne nye rekningi, du, å no æ eg kji anna hell kjømeistare, og hellest fær eg bare so kringum, å treffer dæ då so te, so kve eg gamle visur te folk.» «Ja dæ er væl moroar å vera kjøkemeistare hell skulemeistare,» sae kongen. «Dæ æ mykje moroar dæ,» svarad hin. «Kann du visur au, du då?» spurde prinsen. «Je, ja, eg sille kvea heile nott fe prinsen eg, fyrste eg va på rette lona, å endå alli taka upp att dæ sama. Eg veit væl dæ, sae han, at når sovorne høge karar reiser upp i fjøllbygdanne, so æ dæ fe dæ dei tisst so for gjillt i glose på nutanne å sjå hossi folkeskjikkjen æ laga upp i fjøllbygdanne å so lye på dæ gamle målet okkons; dæ heve mang ein frægde kare reist lange leier eisliftes for å lye på meg; du æ kje den fyste, å ikkje bli du den siste hell; for adde so segjer dei dæ, at venare mål  f i n n s t  dæ knapt; å ja, no tisst me dæ sjave au.» «Ja ja det er rimelegt det,» svarad prinsen. «Hosi liver kjeringi di no då,» spurde ei gamal kona, det var ei brudkjering; ho hadde endå rull og skaut på hovudet; — «me hev set i bla, at ho hev vore sjuke?» «Å jau, no liver ho væl etter måten,» svarad han. So tok spilemanen te spila på hardingfela, og so dansad dei so ven ein springar fyr kongen alle saman, radt til båten lagde frå land.

————

 «Hu for kallegheit,» sae gamle Tone; «dei sille ikkje hava fare soso; dæ hae vore liklegare, dei hae kasta seg på kne fe ’n adde sama. De kjem’e sut etterpå. So gjekk dæ fyrre, då kongjen reiste uppgjenom Telemarkji — dæ va fyrr me kom onde Sverikje, dæ; so bau han folkje, at dei sille møte ’n hori helst han kom, i sin beste stas å mæ alt dæ sylv dei hae. Dei so gjore, uti Heiddal å all vegjen. Men då han fekk sjå dei, sae han, a dei var for drusteleg klædde; dei turte ikkje bera so mykje sylv på seg, sae han, å ikkje lengje etter kom sylvskatten; dei måtte ut mæ både pengar og sylv, so mykje at dæ va mange som heilt upp bleiv armosfolk av skatten.» Men eg sagde det, eg, som eg au trudde, at denne kongen visst ikkje hadde slikt i tankar; for det var greidt fyr alle å sjå, at på denne dagen var han på ei god-lune; for han var uvand å røa me nett som han skulde vera ein bonde. Og det vart fortalt, at han skulde hava sagt det sidan etter, at han totte det var moro alt sama, — og det sama totte

Bjug

Etterskrift. Det drygde so lenge med dette brevet, for eg fylde høyra fyrst korleids kongen hadde faret. Men ikkje rettare hell eg hev spurt, so hev han allestad faret væl.

 Fedraheimen 23. august 1879

Ivar Mortenson brukte ei tid «Bjug» som signatur på meir personlege artiklar i Fedraheimen.

 Kong Oscar II var på reise i Telemark hausten 1879, mellom anna for å vera med på elgjakt. Kva for ein av sønene, Oscar, Carl eller Eugen, som følgde han på denne reisa (Gustav var kronprins, og var på reise i Telemark i 1878) har eg førebels ikkje greidd å finne ut.